Wspomniałaś o tym, że badacze zainwestowali w jak najlepsze przygotowanie uczestników. Czy zaobserwowałeś wymierne korzyści z tak gruntownego instruktażu?

Wywiady przebiegły bardzo sprawnie, badani w bardzo pozytywny sposób wypowiadali się o ich przebiegu i byli do nich przygotowani. Warto zaznaczyć, że był to początek epidemii, sądzę, że dla wielu osób badanie stanowiło w pewien sposób szansę na równoczesne spróbowanie czegoś nowego, jak i kompensację niedogodności przebywania w izolacji.

Oprócz tego zaletą przygotowywania instruktażu jest fakt, że sami przechodzimy w ramach zespołu badawczego przez wiele możliwych scenariuszy, więc w czasie wywiadów sprawniej działamy we trudnych sytuacjach, które mogą się zdarzyć podczas badania - takich jak utrata połączenia, problemy z dźwiękiem czy jeszcze inne, czasem zaskakujące przypadki.

Przygotowanie badanego to jedno, a jak przygotować badacza?

Kluczowe jest umiejętne przekonanie badanego, że nie będzie miał kłopotu z obsługą proponowanego narzędzia. Chodzi o poczucie własnej skuteczności – to taki konstrukt psychologiczny, który obrazuje nasze przekonanie, że damy sobie radę z danym zadaniem.

Niektóre osoby są pozytywnie nastawione do technologii, ale mamy też sporą grupę ludzi nastawionych negatywnie. Często jest to powiązane właśnie z niskim poczuciem własnej skuteczności. Te osoby są przekonane, że technologia co do zasady jest beznadziejna, trudna i zawsze coś się zepsuje.

Badacze szkolą się w zakresie komunikacji interpersonalnej. Mowa ciała badanego może wskazywać, że chciałby opuścić spotkanie, jeśli patrzy na drzwi, mówi coraz krótszymi zdaniami, nie utrzymuje kontaktu wzrokowego. Tymczasem w sytuacji badań zdalnych może się to wydarzyć po prostu dlatego, że ktoś właśnie wszedł do pokoju badanego i odwrócił uwagę.

A więc trzeba szczególnie uważać na nadinterpretację?

Tak. Poza tym badania zdalne bardzo obciążają nas poznawczo. Non stop patrzymy na twarz badanego, powiększoną i bardziej dominującą na ekranie, niż w realu. Nasz mózg jest bardzo wyczulony na przetwarzanie wszelkich zmian, które się na niej dokonują. Zarówno ciągłe, jak i zbyt rzadkie spoglądanie na osobę badaną ma negatywny wpływ na płynność konwersacji. Aktualnie w zespole badawczym rozważamy, czy zaproponować badanym, aby nie rozszerzali widoku badacza na cały ekran. Jeśli ktoś korzysta z dużego monitora, dominująca głowa badacza wygląda jak twarz z telewizora. Być może mniejszy obraz dawałby poczucie większej naturalności.

Badacz niczym Wielki Brat…

To właściwie inny, ciekawy wątek. Prowadzę zajęcia pt. „Psychologia i nowe technologie”. Jeden z ich modułów poświęcony jest badaniom online. Bierzemy na warsztat również kwestie etyczne i prawne. W badaniach online to, co do tej pory działo się jedynie między osobą badaną i badaczem, nagle angażuje poniekąd osoby trzecie, czyli dostawcę usług internetowych. Musimy zatem szczególnie zadbać o bezpieczeństwo danych.

W badaniach komercyjnych zwraca się szczególną uwagę na kwestie umowy, która określa zasadę poufności, anonimowości, kwestie ewentualnego wykorzystania wizerunku i nagrywania.

Mam wrażenie, że rozmowa online przypomina partię szachów. Mój ruch, Twój ruch… W rozmowie na żywo nie jest konieczna ta sekwencyjność, czasem mówimy równocześnie, ale wciąż się rozumiemy.

Z drugiej strony to dobrze reguluje rytm rozmowy. Badacze uczą się tego, aby dawać rozmówcy odpowiednią przestrzeń do wypowiedzi. Tryb online może dodatkowo pomagać im w tym, aby nie przerywać, nie wtrącać się niepotrzebne, ale czekać na swoją kolej.

Steve Portigal mówi o “punkcie przełomowym” podczas wywiadu, gdy nagle badany rezygnuje ze zdawkowych odpowiedzi i zaczyna z zaangażowaniem opowiadać historię swoich doświadczeń. Jak to osiągnąć, gdy obie strony dzieli dystans i widzą siebie tylko na ekranach monitorów?

Często nie wiemy , kiedy taki moment nastąpi. Badacz powinien wspomagać jego pojawienie się aktywnym słuchaniem i empatyzacją. Również w ramach wywiadów online powinien w tym celu wykorzystywać dostępne formy aktywnego słuchania, parafrazowania, upewniania się, dopytywania. Gdy badacz jest zaangażowany, rośnie również zaangażowanie badanego.

Czasami badani wypowiadają najważniejsze kwestie, gdy wydaje się, że rozmowa już się zakończyła i zbierają się do wyjścia. Czy w warunkach rozmowy zdalnej takie zjawisko jest możliwe?

Zakończenie wywiadów, zwłaszcza połączonych z testami użyteczności, wiąże się z pewnym poczuciem ulgi, bo nie trzeba już wykonywać żadnych zadań, a to zwykle bardzo pozytywnie wpływa na komunikowanie się. Powrót do bardziej swobodnej rozmowy może wiązać się z impulsem, aby czymś jeszcze się podzielić. Small talk to w badaniach naprawdę bardzo ważny element.

Z kolei sam akt zakończenia wywiadu to ciekawa kwestia związana z savoir-vivre’em – kto pierwszy powinien nacisnąć czerwony guzik “disconnect”? Możemy na przykład podziękować za udział w badaniu i powiedzieć “Gdy będziesz gotowy do zakończenia spotkania, rozłącz się”. Moim zdaniem badacz powinien pozostać na posterunku, a badany “wyjść” – tak jakby wychodził z laboratorium.

Problem w tym, że pośrednictwo technologii nieco maskuje komunikację interpersonalną. Czy mamy zatem okazywać pewne gesty bardziej wyraziście? Jak nie popaść przy tym w aktorstwo?

Kluczowe są wypowiadane słowa. Musimy więcej rzeczy nazywać, dookreślać i parafrazować. Myślę, że osoby z prawdziwą żyłką badawczą są autentycznie zainteresowane tym, co mówi druga osoba. To zainteresowanie zwyczajnie słychać w ich pytaniach i to udziela się badanemu.