Krytyczne myślenie wymaga wysiłku

Karl Popper w latach 30-tych ubiegłego wieku zajmował się logiką falsyfikacji hipotez. Zasłynął między innymi dzięki pytaniu “Czy możesz udowodnić, że wszystkie łabędzie są białe?” Jeden, drugi, trzeci, setny, stutysięczny biały łabędź nie udowadnia tej tezy, bo pytanie jest o wszystkie jednostki tego gatunku. Szukanie kolejnego białego łabędzia wydłuża proces, a i tak kończy się zawsze znalezieniem łabędzia czarnego. Szukanie zaprzeczeń (czarnych łabędzi), dostarcza nam zdecydowanie więcej różnorodnych informacji w znacznie krótszym czasie. Umożliwia weryfikację tezy głównej, a nie potwierdzanie kolejnych przykładów.

Pierwszym krokiem do krytycznego myślenia jest uświadomienie sobie, że rzadko się w nie angażujemy. Koncentrujemy się na pierwszej intuicji, chcemy potwierdzić swoje hipotezy, a nie szukać zaprzeczeń. Ludzki mózg jest leniwy i co do zasady wybiera łatwiejsze, niskoenergetyczne rozwiązania. Krytyczne myślenie uczula na błędy poznawcze.

Wystarczy zaglądnąć na Wikipedię, żeby otrzymać listę kilkudziesięciu błędów poznawczych.

"U każdego człowieka można zaobserwować większość z nich. Wpływają one na sposób formułowania poglądów, podejmowania decyzji biznesowych i prowadzenia badań naukowych. Tylko niektóre z nich pozwalają w pewnych sytuacjach szybciej podejmować decyzje. Większość z nich jest szkodliwa, niektóre mogą prowadzić do katastrofalnych skutków. Przyczyną pojawiania się takich błędów są często ograniczone zasoby poznawcze, brak czasu lub motywacji do formułowania poprawnych sądów oraz pragnienie zachowania dobrego samopoczucia."

Podczas wystąpienia na konferencji InternetBeta 2019, podając przykład Pani Halinki, managerki z pewnej korporacji, wyjaśniłam kilka z nich:

• efekt czystej ekspozycji – wytworzenie pozytywnej opinii czy oceny obiektu pod wpływem samego zwiększenia liczby kontaktów z tym obiektem
• efekt autorytetu – poleganiu wyłącznie na autorytecie
• efekt skupienia – zwracanie nadmiernej uwagi na jeden aspekt i ignorowanie innych
• efekt pominięcia – tendencja do oceniania szkodliwych działań jako gorszych i bardziej niemoralnych niż równie szkodliwy brak działania i bezczynność

Jeśli chcesz zrozumieć kiedy występują, obejrzyj nagranie z mojej prelekcji, gdzie każdy z nich wyjaśniłam na konkretnych przykładach.

Przewidywanie konsekwencji działań i decyzji

Szalenie trudno jest prognozować przyszłość. Zarówno na gruncie zawodowym i prywatnym próbujemy to robić. Czy już wyszliśmy z globalnego kryzysu gospodarczego, czy może najgorsze dopiero przed nami? Czy Chiny w dalszym ciągu będą rosnąć, aż staną się największym mocarstwem świata? Czy zmierzamy w kierunku ekologicznej katastrofy czy technologicznego raju?

Istnieją dobre argumenty na poparcie każdego z tych scenariuszy, ale nie można niczego wyrokować ponad wszelką wątpliwość. Z kolei za kilka dekad – odpowiedzi na powyższe pytania będą oczywiste. Dlatego z przeszłości do teraźniejszości biegnie jeden szlak. Wydawać by się mogło, że przeszłość jest nam bardzo łatwo oceniać (np. uważamy, że coś było oczywiste, że się stanie, czy z czegoś wyniknie. Historii nie da się wyjaśniać deterministycznie ani prognozować, ponieważ jest chaotyczna

‍Yuval Noah Harari, Sapiens

Wszystkie firmy i instytucje, które zlecają przeprowadzenie badań konsumenckich (z użytkownikami) agencjom takim jak Mobee Dick, powinny być świadome tego o czym mowa w przytoczonym cytacie.

Klient, który zleca badania stoi przed wieloma niewiadomymi i szuka odpowiedzi na liczne pytania. Po zakończeniu badań, zdobywa odpowiedzi, których szukał, a jego wątpliwości wydają się znikać. Niejednokrotnie słyszymy: “z badań nie wniosłem nic nowego, nie dowiedziałem się niczego, czego bym przed nimi nie wiedział”. Badania niekoniecznie są źródłem podpowiedzi na temat nowych scenariuszy, których klient nie przewidział. Ich zadaniem jest dostarczanie pogłębionej wiedzy, odpowiedź na pytanie dlaczego coś się wydarzyło, może wydarzyć lub ma miejsce.

Krytyczne myślenie nie służy więc do przewidywania przyszłości, ale wykorzystuje techniki, które umożliwiają projektowanie scenariuszy przyszłych działań i ich konsekwencji.

"Przewidywalna rewolucja nigdy nie wybuchła”, pisał Yuval Noah Harari w “Sapiens"

"Co się stanie, jeśli opracujemy program komputerowy, który ze 100% trafnością będzie przewidywał cenę ropy na 1 dzień naprzód? Cena ropy natychmiast zacznie reagować na te prognozy, a te w efekcie nie będą się sprawdzać. Kiedy dziś ropa kosztuje 90 USD za baryłkę, a nieomylny program przewidzi skok jutro do 100 USD, gracze giełdowi zaczną gorączkowo skupować ropę, licząc, że zyskają na przewidywanej zwyżce ceny. W efekcie cena baryłki wzrośnie do 100 USD nie jutro, ale już dziś. A co się wydarzy jutro? Tego nie wie nikt."

Yuval Noah Harari, Sapiens